به گزارش روابط عمومی مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان جنوبی، 31مرداد هر سال که سالروز به آتش کشیدن مسجدالاقصی توسط صهیونیست‌ها است با نام روز جهانی مسجد شناخته می‌شود. در این راستا و به مناسبت این روز، حجت الاسلام امین مطهری‌مقدم، رئیس مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان جنوبی، به مرور ویژگی‌ها و کارکرد‌های اصیل مسجد پرداخت. 

مسجد و کارکردهای اصیل آن

حجت الاسلام مطهری‌مقدم گفت: گسترش و اعتلای نقش و جایگاه مسجد در جامعه‌ امروز ما، دغدغه‌ای است که اندیشه‌ بسیاری از فعالان، صاحب نظران و متولیان امور فرهنگی، اجتماعی و تربیتی را به خود مشغول ساخته است. در اسناد بالادستی نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز توجه به مسجد را به ویژه در کارکردهای فرهنگی و اجتماعی تا حد زیادی می‌توان مشاهده نمود. نقشه‌ی مهندسی فرهنگی کشور در محور اولویت‌های فرهنگی و همچنین راهبردها و اقدامات به احیا و تقویت جایگاه مسجد و انس با این نهاد مقدس اشاره کرده است.

وی افزود: ناکارآمدی نهادها و مجموعه‌های فرهنگی و اجتماعی غیر اصیل و ناهمگون با فرهنگ اسلامی و ایرانی از یک سو و مخاطرات گسترده‌ی ناشی از تهاجم و نفوذ فرهنگی تمدن منحط غرب از سوی دیگر، هر روز ضرورت احیای جایگاه و کارکردهای مسجد (این نهاد اصیل و ارزشمند اسلامی) را بیش از گذشته نمایان می‌سازد. مسجد، آنچنان که در آیینه‌ی قرآن و روایات و سیره‌ی پیامبر مکرم اسلام و ائمه اطهار# قابل مشاهده است، از صدر اسلام دارای کارکردهایی متنوع و متناسب با نیازها و اقتضائات جامعه‌ی اسلامی بوده است.

کارکرد‌های مسجد

رئیس مرکز رسیدگی به امور مساجد استان کارکردهای اصیل مسجد را در محور کارکردهای عبادی و نیایشی، فرهنگی، آموزشی و تربیتی، اجتماعی و سیاسی دسته بندی کرد و گفت: نمونه‌هایی از هر یک را می‌توان در روایات مرتبط با موضوع مسجد و همچنین سیره پیامبر مکرم اسلام و ائمه اطهار# یافت. در واقع می‌توان گفت مسجد، از یک سو بستر مناسبی برای ارتباط بندگان با خدا و کسب معنویت از انس با خالق بی‌همتاست و از سویی دیگر، محیطی برای تقویت ارتباطات و تعاملات انسانی جامعه اسلامی است.

وی در ادامه با بیان اینکه کارکرد عبادی و نیایشی، اصلی ترین کارکرد مسجد است، گفت: پس از کارکرد عبادی و نیایشی که نخستین و اصلی ترین کارکرد مسجد است، آنچه بیش از همه اهمیت دارد کارکرد فرهنگی آن است. چه اینکه کارکرد عبادی و نیایشی نیز به جهت فرهنگی بعد راهبردی کارکردهای مسجد را تشکیل می‌دهد و خود جنبه فرهنگی و تربیتی دارد.

ظرفیت‌های بی‌بدیل مسجد برای کار فرهنگی

حجت الاسلام مطهری تصریح کرد: نهاد مقدس و اصیل مسجد، به ویژه در شرایطی که مخاطرات متعدد و متنوعی، فرهنگ جامعه اسلامی ما را مورد توجه و تهاجم قرار داده است، در نسبت با موضوع مهم فرهنگ، نقشی متفاوت و کلیدی دارد. نقش کلیدی و اثرگذار مسجد در عرصه فرهنگی و به تبع آن کارکردهای فرهنگی مسجد، از آن جهت حائز اهمیت است که این نهاد مقدس، دارای ویژگی‌های منحصر به فرد، در بین سایر نهادها و ارکان فرهنگ ساز جامعه اسلامی می‌باشد.

ویژگی‌های مسجد از حیث اثرگذاری فرهنگی

حجت الاسلام مطهری‌مقدم ضمن برشمردن ویژگی‌های مسجد از حیث اثرگذاری فرهنگی، به توضیح هر یک از آن 8 ویژگی، پرداخت که در ادامه آمده است:

1. ریشه و اصالت مسجد، در اندیشه‌ی توحیدی است: مسجد نهادی است که اصالت آن از اندیشه اسلامی سرچشمه می‌گیرد. در این خصوص خداوند متعال می‌فرماید: "و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا" مساجد ویژه  خداست پس هیچ کس را با وجود خداوند نخوانید. بی تردید این اصالت موجب می‌شود اثرگذاری فرهنگی مسجد، در سپهر اندیشه توحیدی و معارف اسلامی صورت پذیرد. با چنین ریشه و اصالتی که مسجد دارد، گرایش افراد به مسجد، امری فطری و مبتنی بر گرایش‌های توحیدی آنان است.

2. مبلّغ اصلی در مسجد علما هستند: علمای دینی از صدر اسلام تاکنون، یکی از اصلی ترین گروه‌های مرجع در جامعه اسلامی محسوب می‌شده‌اند و این مرجعیت به ویژه در دوران غیبت، با توصیه و هدایت امام عصر $ تقویت گردیده است. مرجعیت نهاد روحانیت در جامعه ایرانی نیز از گذشته تاکنون مشهود است. چه اینکه پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی نیز که با پرچمداری امام راحل و پیشتازی روحانیون و علمای اعلام، به عنوان مهمترین پدیده قرن حاضر، صورت گرفته است، نشانه بارزی بر این جایگاه و مرجعیت می‌باشد. حضور علما به عنوان امام جماعت که نقشی فراتر از اقامه نماز داشته و با رویکرد فراگیر نسبت به نیازها و موضوعات مبتلابه جامعه‌ی اسلامی صورت می‌پذیرد، موجب گردیده است که اثرگذاری فرهنگی مساجد، به ظرفیتی عظیم تبدیل شود که البته در برخی موارد همچنان بالقوه باقیمانده و در برخی دیگر نیز با همت و درایت امام محترم جماعت بالفعل گردیده است.

3. مسجد نهادی مردمی و حضور در مسجد حضوری خودجوش و داوطلبانه است: اگرچه بسیاری از نهادها و مجموعه‌های فرهنگی می‌کوشند تا اثرگذاری فرهنگی داشته باشند و ارزش‌ها و پیام‌های فرهنگی را در جامعه اسلامی منتشر کنند اما در این بین، ویژگی ممتاز مسجد، مردمی بودن آن است. مسجد را هم می‌توان خانه‌ی خدا و هم خانه‌ی مردم نامید. محلی که مردم به صورت خودجوش و داوطلبانه در آن حضور می‌یابند و بی‌تردید این نوع حضور، خود نقش مهمی در تأثیرگذاری و نفوذ مسجد در عرصه‌ی فرهنگی دارد.

4. رویکرد مسجد، در همه‌ی ابعاد و کارکردها، رویکردی عقیدتی و معرفتی است: فرهنگ، مجموعه‌ی از ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهایی است که بر اساس اصول ارزشی و عقاید هر جامعه شکل می‌گیرد و بروز می‌کند. در این بین، مسجد، (که رویکرد اصلی همه‌ی برنامه‌ها و کارکردهایش رویکردی عقیدتی است) می‌تواند با این سپهر گسترده معرفتی، اثرگذاری بسیار عمیق و موسعی را در پی‌داشته باشد. در واقع مخاطبان با این پیش فرض، پای در مسجد می‌گذارند که به پیام‌ها و رویکردهای ارزشی مسجد توجه دارند یا خود را در معرض آن قرار می‌دهند.

5. مخاطبان مسجد، طیف‌های گوناگون و متنوعی از طبقات اجتماعی و اقشار هستند: تنوع مخاطبان بالقوه و بالفعل مسجد، در مقایسه با نهادها و مجموعه‌های دیگر فرهنگی، تنوعی قابل توجه است. مساجد، هم محل حضور اغنیاء و برخورداران جامعه و هم محل حضور طبقات متوسط و پایین هستند. در مساجد، اصناف مختلف هم حضور دارند و طیف‌های گوناگونی از آنان را می‌توان در این نهاد مقدس مشاهده کرد. حتی در برخی از اصناف و گروه‌ها مساجدی اختصاصی وجود دارد که به جهت جغرافیایی یک صنف و گروه خاص را مخاطب خود قرار داده است. بی‌تردید این تنوع در مخاطب، می‌تواند زمینه‌ی بسیار مناسبی برای اثرگذاری فرهنگی مسجد باشد. مقام معظم رهبری در خصوص تنوع مخاطبان مسجد می‌فرمایند: "چه نیکوست که دانش آموزان برجسته و ممتاز در هر محل، در مسجد و در برابر چشم مردم و از سوی امام جماعت تشویق شوند." مسجد باید رابطه خود را با جوانانی که ازدواج می‌کنند، یا با کسانی که به موفقیت‌های علمی و اجتماعی و هنری و ورزشی دست می‌یابند، با غم دیدگانی که غمگساری می‌جویند و حتی با نوزادانی که متولد می‌شوند برقرار و مستحکم سازد.

6. مسجد، محل حضور خانواده و تقویت پیوندهای خانوادگی است: خانواده نخستین و مهمترین جامعه‌ای است که انسان در آن متولد می‌شود و رشد و نمو پیدا می‌کند. یکی از ویژگی‌های مسجد این است که اعضای یک خانواده را به صورت جمعی و به هم پیوسته در آغوش خود می‌پذیرد و زمینه را برای تقویت ارحام و پیوندهای خانوادگی فراهم می‌سازد. این چنین است که می‌توان انتظار داشت اثرگذاری مسجد به ویژه در ابعاد تربیتی و فرهنگی، با جهت گیری‌های فرهنگی و تربیتی، خانواده‌ای همراه و همسو باشد و زمینه را برای اعتلای فرهنگی فرد و جامعه فراهم سازد. همراه بودن اعضای خانواده با یکدیگر در سپهر معنوی و معرفتی مسجد می‌تواند ضامن دوام اثرات فرهنگی مسجد در بستر زندگی اسلامی در بین موضوعات و پیام‌های مورد نظر مسجد در بخش فرهنگی روشن می شود.

7. تنوع فرصت‌ها و قابلیت‌های درون مسجد برای انتقال پیام‌های فرهنگی و فرهنگ سازی استفاده می‌شود: مسجد هم به جهت فضای فیزیکی و هم به جهت تنوع برنامه‌ها و فرصت‌هایی که در اختیار دارد از ظرفیت و امکان فوق العاده و ممتازی برای انتقال مفاهیم و پیام‌های فرهنگی و همچنین جهت دهی به نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای مخاطبان برخوردار است. هریک از فضاهایی که مسجد در اختیار دارد، این فرصت را فراهم می‌کند که برای آن، برنامه ریزی فرهنگی صورت پذیرد و پیام‌هایی مناسب و متناسب با آن تدارک و پیش‌بینی شود. برنامه‌ها، فعالیت‌ها و خدمات مسجد هم هریک فرصتی هستند که می‌توان از آن برای اثرگذاری فرهنگی بهره برد. حضور تشکل های مسجدی، که در این محیط حضور دارند یکی از ظرفیت‌های ارزشمندی است که اگر قدر دانسته شود و نقش آنان در کنار یکدیگر هماهنگ و مهندسی گردد، می‌تواند قابلیت‌های بسیاری را به ظرفیت‌های مسجد بیفزاید.

8. ظرفیت شبکه‌ی مساجد در راستای گفتمان سازی فرهنگی قابل بهره‌برداری است: گفتمان سازی را می‌توان یکی از اصلی ترین راهبردها در مسیر نشر یک رویکرد فرهنگی دانست. مقصود از گفتمان سازی آن چنان که در بیان رهبر معظم انقلاب آمده است فراگیرسازی یک معرفت و یک فرهنگ است. در تبیین مفهوم گفتمان سازی معظم‌له می‌فرمایند: "گفتمان یعنی یک مفهوم و یک معرفت همه گیر بشود در برهه‌ای از زمان در یک جامعه. آن وقت، این می‌شود گفتمان جامعه. این با کارهای جداگانه‌ی برنامه ریزی نشده، حاصل نخواهد شد؛ این کار احتیاج دارد به برنامه‌ریزی و کارِ فعال." با این توصیف، نقش مساجد، که به صورت شبکه‌ای فراگیر در مناطق مختلف جغرافیایی حضور دارند و اقشار مختلف مردم را تحت پوشش قرار می‌دهند، در مسیر گفتمان سازی، نقشی بی‌بدیل است. به ویژه اینکه حضور ائمه محترم جماعات به عنوان اصلی ترین مبلغان دینی و مروجان معارف اسلامی بر نفوذ و تأثیر جایگاه مسجد در آحاد مختلف جامعه می‌افزاید.