مسجد جامع گوهرشاد (تأسیس:818-821ق) اثر تاریخی به جای مانده از دوره تیموری و از مساجد معروف ایران است. این مسجد هم اکنون جزئی از حرم رضوی محسوب می‌شود.

قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری، مسجد گوهرشاد را یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان کرده است. قیام مردم علیه سیاست‌های فرهنگی رضاخان در این مسجد و وقایع بعد از آن را نیز می‌توان از دلایل شهرت این مسجد دانست.

احداث این مسجد در سال 818ق برابر 794ش با همت گوهرشاد خانم، دختر امیر غیاث الدین ترخان، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال 821 ق/797ش به اتمام رسید.[1] هرچند اعتمادالسلطنه سال 820ق را ذکر کرده[2] اما در شرح کتیبه‌ها، تاریخ 821ق را آورده است. شاید تاریخ اتمام بنا را 820 و خاتمه تزئنیات مسجد را 821ق دانسته است.[3]

بانو گوهرشاد (780-861ق) یکی از زنان نامدار عصر تیموری و مورد احترام امیر گورکانی بوده و در امور مملکتی مورد مشورت قرار می‌گرفته است. وی در هرات به قتل رسید و در مدرسه گوهرشاد هرات در کنار مزار شوهرش شاهرخ میرزا و فرزندش بایسنقر میرزا مدفون گردید. مدرسه و خانقاه هرات نیز از آثار اوست.[4] نام او در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.[5]

بنا و بنّا

این مسجد، بزرگترین مسجد از نظر وسعت در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است که صحن آن با 2850 مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن بوده و در جنوب حرم امام رضا# احداث شده است. ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوام الدین بن زین الدین شیرازی و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت.[6]

نمایی کلی

مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهمترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی می‌باشد که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان بوده است.[7]

وسعت کل این مسجد9410 مترمربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض 65/98 متر به صحن قدس، از شرق با طول 30/109 متر به رواق امام خمینی (صحن موزه سابق) و از غرب با طول 10/107 متر به بست شیخ بهایی محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت 2850 متر به طوری که 30/56 متر طول و 65/51 متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است.[8]

این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم و مقرنس و گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنتی بی‌نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد.[9]

مرمت‌ها

بخش‌های مختلف این مسجد، بارها مورد مرمت و تعمیر قرار گرفته است. یکبار در عصر صفویه، پس از حمله ازبکان، آسیبی جدی به مسجد وارد شد که شاه عباس به مرمت آن همت گماشت. در سال 1083ق هم بر اثر زلزله خراسان، بر بخش‌هایی از بنای مسجد شکست‌هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید.[10]

گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341ش خاتمه یافت و همزمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال 1345ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.[11]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آب‌خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.

کاشی‌کاری‌ها

از حیث بنا و کاشی‌کاری، این مسجد در رتبه‌ای ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار# می‌باشد که با خط‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.[12]

ایوان‌ها

ایوان مقصوره

مسجد گوهرشاد، چهار ایوان با سردرهای بلندی دارد که بصورت قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد قرار گرفته و بزرگترین آن، در ضلع جنوبی (قبله) صحن قرار گرفته و به نام ایوان مقصوره معروف است. این ایوان، دارای 35 متر طول با عرض‌های مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایه‌ها در دو طرف 6 متر و ارتفاع مناره‌ها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر می‌باشد.

در انتهای این ایوان، محراب زیبایی قرار دارد که از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد به شمار می‌رود. حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق مرقم به آیة الکرسی تا «إِلَی النُّورِ‌ ۖ» مزین است. پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه)[13] قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمد خراسانی و به شیوه منبت کاری از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320ش مرمت گردیده است.[14]

این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد بیت المقدس و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم# در اردن ساخته شده است. اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی که قسمت‌های پایین آن با شیشه‌های قطور مزین شده نگهداری می‌شود.[15]

ایوان ساده

ایوان شمالی در قرینه با ایوان مقصوره و رو به قبله است. این ایوان به رواق دارالسیاده متصل است.[16] در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. همچنین کتیبه‌هایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی است و جلوه‌های زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش می‌گذارد. علاوه بر آن، کلیه قسمت‌های داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشی‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم با رنگ‌های زیبا تزئین گردیده است. ایوان شمالی در 1366ش مرمت شده است.[17]

این ایوان محل عبادت و ویژه ورود آقایان است و در تمام ساعات شبانه‌روز محل رفت و آمد زائران و مجاورانی است که از طریق رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ قصد تشرف به حرم را دارند.

ایوان شرقی

سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است که در گذشته به ایوان حاجی حسن مشهور بوده است. این ایوان متصل به رواق امام خمینی است. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته‌هایی به چشم می‌خورد. از این ایوان در گذشته دری به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز بوده است که اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان، مسدود می‌باشد. در راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان در طبقه فوقانی و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد در سمت جنوبی داخل ایوان و به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) در ضلع جنوبی داخل ایوان قرار دارد.

ایوان غربی

چهارمین ایوان[18] ایوان غربی است، که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می‌گردد. در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده است و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است.[19]

در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از قرآن کریم مرقوم است.[20]

صحن

نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 20/1 متر با سنگ‌های تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه‌ها و غرفه‌های تحتانی و فوقانی و گلدسته‌ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشی‌های معرق و غیرمعرق عالی و ممتاز زینت یافته است که یکی از زیباترین نمونه‌های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می‌باشد.[21]

کف صحن مسجد با سنگ خلج شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سال‌های اخیر ساخته شده که دارای هلال‌های وترگونه می‌باشد و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبک سنگی و چراغ‌های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب‌نما و فواره‌ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.

شاخص ظهر

در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن[22] معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوع‌های مورد توجه زائران است.[23]

شبستان‌ها

همه شبستان‌های مسجد، به صورت قرینه در اطراف ایوان‌ها ساخته شده است. این شبستان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفت‌گانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند که برای اختصار به مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود:

شبستان گرم،[24] واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.

شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.[25]

شبستان تبریزی، واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی. یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.

شبستان نهاوندی، شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف گردیده است.[26]

شبستان میلانی، واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین.

شبستان نجف آبادی، که قبلا به شبستان امام جمعه معروف بوده، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است.

شبستان علوی یا آفتاب، واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد.

به جز شبستان گرم که محل عبادت آقایان می‌باشد، دیگر شبستان‌ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و اعتکاف و نماز جماعت و مراسم دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه‌روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم می‌باشد.

مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل می‌باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد. مسجد گوهرشاد به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی از دیرباز محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و به دلیل دایربودن در تمام شبانه‌روز یکی از مسجدهای کم‌نظیر جهان اسلام به شمار می‌رود.[27]

موقوفات

مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه‌های جاری مسجد می‌گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشادبیگم و در هنگام تأسیس (به سال 839 ق) مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف شده است که عبارت‌اند از: که شامل چندین پارچه روستا، زمین، باغ مثمر و مشجر، قنات، دکان، منزل و... در روستاها و شهرهای مختلف است. این موقوفات شامل روشنایی، ترمیم و مرمت مسجد، تلاوت قرآن، روضه خوانی، فرش و... برای مجموعه مسجد بوده است.[28]

واقعه مسجد گوهر شاد

نوشتار اصلی: واقعه مسجد گوهرشاد

با سفر رضاخان به ترکیه، تلاش وی برای درهم کوبیدن مبانی مذهب و تغییر روش‌های شرقی و سنتی مردم ایران شدت گرفت. دولت دستور تغییر لباس و استفاده از کلاه شاپو را صادر کرد که علما و مراجع را به شدت متأثر کرد. حاج آقا حسین قمی و سید یونس اردبیلی، طی جلسات متعدد به این نتیجه رسیدند که تغییر لباس به برداشتن حجاب منتهی خواهد شد. آیة اللّه قمی تصمیم گرفت به تهران رفته و با رضاخان وارد مذاکره شود. با ورود وی به شهرری، پلیس محل سکونت وی را محاصره کرد. با انتشار خبر دستگیری آیت اللّه قمی، احساسات مردم در مشهد جریحه‌دار شده و اجتماعی عظیم با حضور بزرگان مشهد در مسجد گوهر شاد شکل گرفت. در آن جا خطبا و از جمله شیخ محمدتقی بهلول به منبر رفتند و مردم را به مقاومت دعوت نمودند. پس از چند روز، سرانجام صبح جمعه 20 تیر(10 ربیع‌الثانی 1354ق) 1314 نیروهای نظامی، اطراف مسجد را محاصره نمودند و در 21 تیر (11 ربیع‌الثانی 1354ق) مردم را در مسجد گوهرشاد به خاک و خون کشیدند.[29]

 1. حافظ ابرو، ج 2، ص693؛ منتخب التواریخ، ص543؛ شمس الشموس، ص264؛ تاریخ آستان قدس، ص162؛ بعضی نیز 807ق را نقل کرده‌اند: صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما،ش 7، ص509؛ و برخی 812ق نقل کرده‌اند: فاضل، میراث جاویدان، ص187.

2. اعتمادالسلطنه، ج 2، ص427.

3.اعتمادالسلطنه، ج 2، ص435-434.

4.بنگرید به: شانه چی، نامه آستان قدس،ش 3، دوره 8، ص92-91؛ صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما،ش 7، ص509.

5.تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص20.

6.بنگرید به: صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما،ش 7، ص510؛ مدیر شانه‌چی، «جامع گوهرشاد»، نامه آستان قدس، سال 8، 1348،ش 3، ص105.

7.محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، ص249.

8.صحن‌های اماکن متبرکه به ترتیب قدمت عبارت‌اند از: 1. صحن مسجد گوهرشاد؛ 2. صحن انقلاب (عتیق)؛ 3. صحن آزادی (نو)؛ 4. صحن جمهوری اسلامی؛ 5. صحن قدس؛ 6. صحن جامع رضوی؛ 7. صحن جانبی غدیر؛ 8. صحن جانبی کوثر؛ 9. صحن جانبی هدایت؛ 10. و صحن رضوان که در آینده احداث خواهد شد.

9.محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، ص250-249؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص20.

10.منویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ص186.

11.روزنامه خراسان، چهارشنبه 12/5/1339.

12.قصابیان، تاریخ مشهد، ص250؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص20.

13.مطلع الشمس، ج 3، ص238.

14.ساخت منبرهای بزرگ از چوب، سنگ و فلز مرسوم بوده و نمونه‌هایی از این نوع منبرهای مرتفع هم اکنون در مسجد ایاصوفی استانبول (سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، ص106) و مسجد جامع قیروان و موزه ایران باستان وجود دارد. (هنر اسلامی زبان و بیان، ص104-103).

15.شمس الشموس، ص187-286؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص20.

16.ظاهرا وجه تسمیه آن به ایوان ساده (معماری تیموریان در ایران، ص459) از آن روست که در مقایسه با ایوان مقصوره از تجهیزات و تزئینات کمتری برخوردار است.

17.عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص727.

18.مسجد گوهرشاد از نوع مساجد چهار ایوانی در سبک تیموری است. (بنگرید به: مسجد در معماری ایران، ص136؛ هنر ایلخانی و تیموری، ص40؛ معماری جهان اسلام، ص255) برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد به منابع یاد شده مراجعه شود.

19. مطلع الشمس، ج 2، ص430.

20.معماری جهان اسلام، ص255.

21. معماری جهان اسلام، ص255.

22. مسجد پیرزن یا بیوه زن، داستانی است افواهی در بین عوام که به سکوی مکعب مربع واقع بر حدود حوض کنونی مسجد اطلاق می‌شده که محل اقامه نماز بوده است. و در یک مقطع از تاریخ مسجد گوهرشاد (از دوره قاجاریه تا اوایل پهلوی) در محل سابق حوض مسجد بنا گردیده (بنگرید به: اعتمادالسلطنه، ج 2، ص427؛ شمس الشموس، ص287) و به دلیل مرمت و اضافات توسط بیوه زنی از خاندان مرحوم مستشارالملک به این نام معروف بوده (شمس الشموس، ص287) و در زمان تولیت محسن طاهری مجدداً در جای حوض قبلی، حوض مربع (12×12) احداث می‌گردد. مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص163.

23. مؤلف شمس الشموس ساخت شاخص مزبور را به شیخ بهاءالدین عاملی نسبت داده است. بنگرید به: شمس الشموس، ص290.

24. ساخت شبستان‌های زمستانی در مساجد جامع دوره تیموری رواج داشته و بعید نیست که وجه تسمیه این شبستان به جهت موقعیت مکانی آن باشد.

25.این شبستان مدتی محل اقامه نماز توسط حاج میرزا حسین فقیه سبزواری بوده و به شبستان حاج آقا حسین نیز معروف بوده است.

26.شمس الشموس، ص274.

27.عین السلطنه در روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه می‌نویسد: اقلاً در بیست موضع آن نماز جماعت برگزار می‌شود. بنگرید به: عین السلطنه، روزنامه خاطرات، ج2، ص1744.

28. مطلع الشمس، ج 2، ص443؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص166؛ عبدالرضا امیرشیبانی، سیمای وقف در خراسان، ص9-1؛ مشهد طوس، ص463. 41. محمود یزدی مطلق (فاضل)، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان 80، ص190-188.

29.دنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، ص244-247.